Dlaczego w mieście jest cieplej niż w terenie pozamiejskim? Dlaczego skutki zmian klimatu są bardziej odczuwane na terenach zurbanizowanych? Co można zrobić, żeby poprawić klimat w mieście? To tylko trzy pytania, na które warto odpowiedzieć w kontekście współczesnego ocieplenia i powiększania się powierzchni Ziemi przekształcanej przez człowieka.
Klimat miasta różni się od klimatu otoczenia wieloma cechami; do najważniejszych należą m.in.: osłabienie natężenia promieniowania słonecznego, wyższa temperatura powietrza, fale upałów, mniejsze prędkości wiatru, mniejsza wilgotność, niedobór wody pitnej, krótsze zaleganie pokrywy śnieżnej, większa liczba dni z burzą i opadami nawalnymi, podtopienia i powodzie błyskawiczne, większe zanieczyszczenie powietrza i większy hałas.
Najbardziej charakterystyczną cechą klimatu miasta i szczególnie uciążliwą dla jego mieszkańców jest miejska wyspa ciepła ( MWC ), czyli obszar o wyższych wartościach temperatury powietrza w porównaniu do terenów otaczających. Najcieplejsze są z reguły centra miast (zwarta zabudowa) oraz rejony centrów handlowych, magazynowych i zakładów przemysłowych. MWC powstaje z powodu akumulacji ciepła przez materiały, z których zbudowane są budynki, place, ulice oraz emisję ciepła antropogenicznego uwalnianego do atmosfery w wyniku procesów spalania m.in. węgla i gazu, a także z transportu samochodowego. Największe różnice temperatury między miastem a terenem pozamiejskim obserwuje się w lecie podczas bezwietrznych i bezchmurnych nocy. Dzieje się tak dlatego, że duże ilości ciepła zgromadzone w mieście w ciągu dnia, w nocy uwalniane są do atmosfery wolniej niż na terenach pozamiejskich z uwagi na zwiększoną pojemność cieplną sztucznych powierzchni. Miejska wyspa ciepła często nie stanowi jednorodnej powierzchni, ale składa się z wielu wyraźnych ognisk ciepła podzielonych obszarami chłodniejszego powietrza. Jej zasięg poziomy nawiązuje do zabudowy i użytkowania terenu. Występowanie wysp ciepła doskonale widać w Krakowie, na mapie temperatury radiacyjnej opracowanej na podstawie zdjęcia satelitarnego (ryc. 1). Różnica między najcieplejszą a najchłodniejszą powierzchnią miasta wynosi 44,8°C. Duże kontrasty termiczne na stosunkowo małym obszarze wynikają przede wszystkim z różnorodności typów użytkowania i rodzaju pokrycia terenu. W Krakowie zaznaczają się dwa obszary o podwyższonej temperaturze (MWC). Pierwszy obszar, oddzielony od reszty miasta wyraźnie chłodniejszym pasem zieleni, związany jest z terenem przemysłowym dawnego kombinatu metalurgicznego w Nowej Hucie. Drugi obszar o podwyższonej temperaturze obejmuje zwartą zabudowę w centrum miasta. Na tle gorącego obszaru Starego Miasta wyróżniają się chłodniejsze Planty (żółty pas oddzielający czerwony kolor). Niższa temperatura niż w śródmieściu kształtuje się na osiedlach mieszkaniowych i w zabudowie rozproszonej. Najchłodniejszymi obszarami są powierzchnie zbiorników wodnych, rzeki Wisły i jej dopływów, a także duże kompleksy zieleni (średnio 27,0°C).
Z powyższego przykładu widać, że jedną z głównych przyczyn współczesnego ocieplenia jest urbanizacja. Zamiana powierzchni naturalnych na sztuczne (betonowe, asfaltowe, nieprzepuszczalne), tworzy wewnątrz miasta specyficzne warunki termiczne i wilgotnościowe, charakteryzujące się innymi cechami niż naturalny klimat na danym terenie. W upalny dzień niezacienione przez drzewa ulice, chodniki, budynki, samochody mogą mieć temperaturę dwukrotnie wyższą niż tereny zielone (ryc. 2).
Szkodliwą dla klimatu lokalnego, a często stosowaną praktyką w rewitalizacji miast, jest betonowanie placów i parkingów w miejsce wycinanych starych drzew i terenów zielonych. Przykłady takiego niekorzystnego dla klimatu zagospodarowania terenu można spotkać w wielu miastach polskich (ryc. 3).
Dużym zagrożeniem dla mieszkańców miast i podstawową przyczyną współczesnego ocieplenia jest emisja gazów cieplarnianych i pyłów. Według Światowej Organizacji Zdrowia zanieczyszczenie powietrza powoduje na całym świecie około 7 milionów przedwczesnych zgonów rocznie, głównie w wyniku chorób układu krążenia, nowotworów i infekcji dróg oddechowych1. Najbardziej zanieczyszczonymi stolicami państw na świecie są Dżakarta (Indonezja), Hanoi (Wietnam) i Pekin (Chiny). Na podstawie danych pomiarowych Państwowego Monitoringu Środowiska z 2019 r. do najbardziej zanieczyszczonych miejscowości w Polsce należały: Nowy Targ, Rybnik, Sucha Beskidzka, Nowy Sącz i Zdzieszowice (ponad 1000% przekroczona norma rakotwórczego benzo(a)pirenu w powietrzu) Warto zauważyć, że na liście miast, w których odnotowano wielokrotne przekroczenia dopuszczalnych norm jakości powietrza przeważają małe miejscowości, co świadczy o tym, że problem smogu nie dotyczy wyłącznie dużych miast, podobnie jak problem „betonozy”.
Istnieje wiele sposobów na poprawę klimatu w mieście. Jednym z nich jest zielona infrastruktura, potocznie nazywana „ogrodozą”, która stanowi odpowiedź mieszkańców miast na „betonozę” (ryc. 4). Do zielonej infrastruktury należą parki, zieleńce, roślinność towarzysząca zabudowie (zielone dachy, zielone ściany) oraz obiektom użyteczności publicznej (zielone przystanki, zielone torowiska, zielone ekrany akustyczne), a także terenów zieleni otaczających ulice czy osiedla (łąki kwietne, parki kieszonkowe).
Zieleń w mieście pełni kilka funkcji (ryc. 5), m.in.: obniża temperaturę powietrza, zwiększa wilgotność, zatrzymuje wodę, produkuje tlen, pochłania CO2, oczyszcza powietrze z pyłów, tłumi hałas oraz poprawia estetykę miasta.
Co możesz zrobić, żeby poprawić klimat w mieście?
1.ogranicz emisję ciepła antropogenicznego i zanieczyszczeń:
- wymień piec węglowy na gazowy
- korzystaj z centralnej sieci ciepłowniczej
- załóż panele fotowoltaiczne
- wykonaj termomodernizację domu, wymień okna na bardziej szczelne
- korzystaj z komunikacji zbiorowej
- poruszaj się pieszo lub na rowerze
- oszczędzaj energię
2. zatrzymaj „betonozę” i dewastację powierzchni Ziemi:
- nie zamieniaj parku na parking
- nie brukuj powierzchni przed domem
- rozszczelnij podłoże – alejkę asfaltową zamień na żwirową
3. wykorzystaj zieloną infrastrukturę:
- nie dopuść do wycinania starych drzew o dużych koronach
- zasadź pnącze
- posiej łąkę kwietną
- urządź park kieszonkowy z sąsiadami
- posadź kwiatki w doniczce lub skrzynce balkonowej
