Rolnictwo a zadrzewienia śródpolne
Rolnictwo jest szeroko rozwiniętą gałęzią gospodarki w naszym kraju. Coraz częściej zwraca się uwagę na dobrą jakość żywności poprzez ograniczenia związane ze stosowaniem nawozów pochodzenia chemicznego. W tym celu zachęca się rolników i ogrodników do stosowania metod naturalnych, np. poprzez stosowanie roślin motylkowych w celu wzbogacenia gleby w azot, a tym samym sprowadza się to do ograniczenia stosowania nawozów chemicznych. W dzisiejszych czasach ważne jest wypracowanie pewnego rodzaju kompromisu poprzez zrównoważony rozwój pomiędzy człowiekiem a środowiskiem.
Człowiek dąży do wykorzystania zasobów przyrodniczych m.in. w celu wyprodukowania żywności, co jest bardzo ważne w skali globalnej, ale powinien działać z zasadami zrównoważonego rozwoju. W realizacji tego celu ważne jest docenianie istniejących elementów przyrodniczych jakimi są m. in. zadrzewienia, które występują w krajobrazie rolniczym na skutek sukcesji, czy stanowią pozostałość lasów lub są sadzone przez człowieka.
Co to są zadrzewienia?
Zadrzewienia są jednym z istotnych elementów w polskim krajobrazie rolniczym. Według ustawy o ochronie przyrody „zadrzewienia śródpolne to pojedyncze drzewa i krzewy lub ich skupiska nie będące lasem, znajdujące się na terenach rolniczych, rosnące przy zbiornikach i ciekach wodnych, a także przy drogach”. Natomiast Zajączkowski w latach 80-tych zdefiniował zadrzewienia jako „pojedyncze drzewa i krzewy oraz ich skupiska wraz z roślinnością niezdrewniałą, które nie należą do lasów i znajdują się wśród pól uprawnych”.
Zadrzewnia są zróżnicowane ze względu na formę, strukturę przestrzenną a także skład gatunkowy. W krajobrazie rolniczym występują jako pojedynce solitery a także mogą tworzyć układy liniowe, jako rzędy wzdłuż dróg, pasy np. wzdłuż rzek, grupy, czy kępy.
Już w epoce Neolitu zadrzewienia celowo wprowadzano przez człowieka. W Europie sadzono zadrzewienia pasowe, aby ograniczyć wpływ negatywnych czynników atmosferycznych. W Rosji i Chinach zaobserwowano pozytywne znaczenie zadrzewień w ograniczaniu erozji wietrznej i wodnej. W Polsce zadrzewienia sadzono głównie na Żuławach Wiślanych w XVI wieku. Następnie dość znaczącym okresem w historii dla zadrzewień były lata 20-te i 50-te XX wieku, kiedy intensywnie zadrzewiano tereny rolnicze w Polsce. Później działania te zostały zaniechane. Aktualnie zaleca się wprowadzanie zadrzewień śródpolnych, zwłaszcza ze zróżnicowanym składem gatunkowym, gdyż ma to duże znaczenie pozytywne dla jakości krajobrazu rolniczego.
Znaczenie zadrzewień śródpolnych dla rolnictwa
Aktualnie zadrzewienia śródpolne mają nie tylko swoją wielowiekową tradycję, ale także wiele pozytywnych oddziaływań na środowisko, co w rezultacie ma wpływ na polepszenie warunków siedliskowo-klimatycznych dla rolnictwa. Do zalet zadrzewień należą: rola klimatotwórcza – hamowanie wiatrów, modyfikacja rozkładu opadów, wpływ na temperaturę powietrza i gleby, ograniczanie parowania, wodochronna – zmniejszanie parowania oraz spływu powierzchniowego, przeciwdziałanie chemicznemu i biologicznemu zanieczyszczaniu wód, glebochronna – pasy drzew i krzewów chronią przed erozją wodną i erozją wietrzną, sanitarno-higieniczna – zatrzymywanie zanieczyszczeń pyłowych, biocenotyczna – tworzenie gniazdowisk i miejsc żerowania ptaków i owadów.
Badania naukowe wykazały, że zadrzewienia śródpolne ograniczają wiatr nawet do 70%, przyczyniają się do zmniejszenia straty wody nawet o 25%, a także są miejscem występowania pożytecznych owadów. Pola z zadrzewieniami śródpolnymi charakteryzują się tym, że z tych obszarów można uzyskać większe plony, co jest spowodowane lepszym wykorzystaniem wody przez istniejące uprawy, a bariera z zadrzewień zmniejsza siłę wiatru, co przyczynia się do ograniczenia parowania gleby.
Bardzo wartościowym, a wręcz modelowym obszarem z zadrzewieniami śródpolnymi są okolice Turwii, gdzie w latach 20-tych XIX wieku generał Dezydery Chłapowski zainicjował sadzenie zadrzewień śródpolnych. Aktualnie na tym obszarze znajduje się park krajobrazowy, gdzie rolnicy użytkują ziemię dla celów produkcyjnych. Badania w zakresie jakości i ilości plonów na polach, które są otoczone zadrzewniami śródpolnymi są w dalszym ciągu prowadzone w tym regionie Polski. Wyniki są bardzo dobre, gdyż można tu stwierdzić, ze został uzyskany kompromis pomiędzy działalnością rolniczą człowieka a przyrodą. Stwierdzono na tym obszarze dużą bioróżnorodność gatunków roślin naczyniowych, grzybów, bezkręgowców, ptaków lęgowych, płazów, ssaków, pomimo, że dominują tu pola uprawne. Bezkręgowce są reprezentowane głównie przez owady, a wiele z nich jest sprzymierzeńcami rolników.
Zalecane jest wprowadzanie zadrzewień śródpolnych na obszarach rolniczych, ale należy pamiętać, aby gatunki drzew i krzewów były dobrze dobrane co do rodzaju gleby, a także aby były to gatunki rodzime. Jarząb pospolity, bez koralowy, brzoza brodawkowata, grusza pospolita to gatunki nadające się na gleby piaszczyste. Natomiast na glebach średnio-ciężkich bardzo dobrze rosną m.in. dereń jadalny, śliwa tarnina, dereń świdwa, leszczyna pospolita, dąb szypułkowy, głóg jednoszyjkowy, brzoza brodawkowata, wiąz szypułkowy, klon jawor, klon polny, róża dzika. Na glebach ciężkich wskazane jest sadzenie takich drzew i krzewów jak: jesion wyniosły, dereń jadalny, wiśnia ptasia, bez czarny, klon zwyczajny, wierzba biała, wiąz szypułkowy, brzoza brodawkowata, dąb szypułkowy, głóg jednoszyjkowy, jabłoń dzika.
Podsumowanie
Celowe i świadome wprowadzanie nowych zadrzewień śródpolnych, a także zachowanie już istniejących przez właścicieli pól uprawianych jest „współpracą” i obustronną korzyścią zarówno dla środowiska (zachowanie bioróżnorodności), a także dla człowieka, poprzez otrzymanie wysokiej jakości plonu (aspekt ekonomiczny).