Co to są grunty marginalne?
Grunty marginalne to obszary, które mają minimalną wartość przemysłową lub rolniczą. Istnieje wiele poglądów na temat tego, co stanowi grunty marginalne, dlatego też potrzebne są szersze objaśnienia tego pojęcia. Pojęcie to jest często stosowane zamiennie z innymi terminami, takimi jak: grunty nieproduktywne, ziemie odpadowe, ziemie nie w pełni wykorzystane, ziemie jałowe, grunty porzucone, czy tereny zdegradowane. Znaczenie gruntów marginalnych i ich zastosowanie różnią się w zależności od regionu i kraju. Wczesne koncepcje gruntów marginalnych pojawiły się w dyscyplinie ekonomii rolnej, a ich początki sięgają XIX wieku. Ricardo (1817) wspomniał o idei gruntów marginalnych w swojej teorii renty gruntowej, co stało się podstawą marginalnej teorii produktywności. Obecna klasyfikacja zazwyczaj obejmuje jedno kryterium, przede wszystkim rentowność ekonomiczną. W Europie grunty marginalne zostały zdefiniowane, jako użytki znajdujące się na granicy opłacalności ekonomicznej produkcji? Schroers (2006) określił je „obszarem, na którym dochodowa produkcja nie jest możliwa w danych warunkach terenowych, technikach uprawy, polityce rolnej, w tym warunkach makroekonomicznych i prawnych”.
Marginalność fizyczna i produkcyjna gruntów oparta na przydatności gleby i ograniczeniach jest często przyjmowane przez gleboznawców i agronomów. Powszechnie podnoszone są obawy przez organizacje zajmujące się ochroną przyrody dotyczące zagrożeń trwałości gruntów marginalnych.
Znaczenie gruntów marginalnych
Definicje gruntów marginalnych często nie są jednoznaczne. Termin „marginalny”, trudno precyzyjnie określić, ponieważ nie jest poparty badaniami, które pozwoliłyby określić przynależność gruntów do wyznaczonej kategorii. W pracach dotyczących identyfikacji gruntów marginalnych stosuje się terminologię związaną z cechami fizycznymi oraz metodologię określającą sposób użytkowania terenu. Oznacza to, że obecna polityka rolna powinna się skupić na wprowadzeniu korzystnych zachęt finansowych dla producentów rolnych celem wsparcia przekształcania tych gruntów, w bardziej produkcyjne do utrzymania społeczeństwa. Właściciele gruntów mogą zdecydować się nie przekształcać gruntów nadających się do produkcji, przykładowo w uprawy bioenergetyczne. Takie areały mogą nadal mieć potencjał do wykorzystania w alternatywnych praktykach rolniczych, np. w produkcji surowców bioenergetycznych, rewitalizacji siedlisk zdegradowanych (tworzenie nowych terytoriów dla zwierząt), podnoszenia różnorodności biologicznej i łagodzenie skutków zmian klimatu (jedną z możliwości jest wzmocnienie retencji wody powierzchniowej, która reguluje temperaturę powietrza).
Dlaczego akuratnie obecnie grunty marginalne są ważne?
Nowa Wspólna Polityka Rolna (WPR) została wdrożona z dniem 1. stycznia 2023 r. Zatwierdzono 28 planów strategicznych (po jednym dla każdego kraju UE i dwóch dla Belgii). Komisja Europejska przygotowała 264 mld euro dla rolników na zrównoważone i odporne rolnictwo w celu zachowania różnorodności obszarów wiejskich (uzupełniające środki łącznie w każdym kraju zwiększą do 307 mld euro na lata 2023–2027). Jednym z zamiarów jest wspieranie zarządców gruntów do magazynowania dwutlenku węgla w glebie i biomasie w celu ograniczania emisji gazów cieplarnianych, np. ukierunkowane przekształcanie gruntów uprawnych w grunty ugorowane lub obszarów odłogowanych w trwałe użytki zielone. Plany będą związane z dostosowaniem 35 proc. powierzchni użytków rolnych w UE poprzez odpowiednie praktyki zarządzania ekstensywnego gospodarowania w taki sposób, by powstały użytki zielone. Uprawa roślin strączkowych i międzyplonów oraz nawożenie organiczne będą również promowane. Zwiększenie sekwestracji (pochłaniania) dwutlenku węgla zapewni również system rolno-leśny (zespół praktyk rolniczych łączący drzewa lub krzewy z uprawą rolną lub hodowlą zwierząt na tym samym obszarze).
Grunty marginalne cieszą się dużym zainteresowaniem także ze względu na ich potencjał w zakresie poprawy bezpieczeństwa żywnościowego i wspierania produkcji bioenergii. Jednakże kwestie związane z ochroną środowiska, usługami ekosystemów i zrównoważonym rozwojem, muszą być również szeroko poruszane w związku z wykorzystaniem gruntów marginalnych. Wiedza na temat zakresu, lokalizacji i jakości gruntów marginalnych, jak również ich ocena i zarządzanie nimi są zróżnicowane. Pojawiło się jednak wiele obaw dotyczących wpływu na środowisko, usługi ekosystemowe i zrównoważony rozwój gruntów marginalnych, takie jak niszczenie terenów przez człowieka (Rysunek 1).
Użytkowanie tych gruntów może jednak zapobiec lub ograniczyć kryzys rolniczy oraz klimatyczny, gdyż uprawy roślinne potrzebują stale nowych terenów (Rysunek 2). Aby osiągnąć bezpieczeństwo żywnościowe i energetyczne, zrównoważona bioenergia stała się ważnym celem dla wielu krajów. Wykorzystanie gruntów marginalnych do produkcji roślin energetycznych jest jedną ze strategii osiągnięcia tego celu. Intensyfikacja użytkowania gruntów z jednej strony, a ich porzucanie z drugiej miały istotne konsekwencje dla krajobrazu i różnorodności biologicznej. Podstawowym mechanizmem stojącym za tym jest zmiana względnych cen nakładów i produkcji. W tym sensie ogólny rozwój gospodarczy determinował zmiany w użytkowaniu pastwisk (Rysunek 3) oraz gruntów rolnych (Rysunek 4).
Chociaż istnieją wyzwania związane z identyfikacją marginalnych gruntów, ostatnio wprowadza się badania teledetekcyjne, umożliwiające analizę takich obszarów. W ostatnim czasie wzrasta zagrożenie ze strony rozwoju gruntów uprawnych na nowych terenach (Rysunek 5). Grunty marginalne będą miały bardzo mały potencjał dostarczania zysków właścicielom, ponieważ charakteryzują się słabymi właściwościami agronomicznymi, nie sprzyjającymi zarówno rolniczym, jak i przemysłowym zastosowaniom. Dlatego należy rozważyć kompromis pomiędzy rozwojem rolnictwa, a ochroną środowiska mając na uwadze przydatność gruntów marginalnych.
Należy ustanowić i opracować nową klasyfikację gruntów marginalnych. Podział taki powinien być zbudowany na podstawie zintegrowanych kryteriów, szczególnie na bazie cech środowiska naturalnego i być łatwy w użyciu i mieć dużą wartość praktyczną.
Chociaż koncepcja i ocena gruntów marginalnych były szeroko dyskutowane, skuteczna i ilościowa ocena dla celów planowania i zarządzania użytkowaniem gruntów jest ograniczona. Obecne programy polityki rolnej pozwalają na sklasyfikowanie gruntów marginalnych poprzez bezpośrednie wskaźniki właściwości biofizycznych gleby (np. zawartość węgla), ograniczeń środowiskowych (bliskie położenie w sąsiedztwie terenów chronionych).
W celu zaznajomienia się z tematyką gruntów marginalnych na skalę europejską, warto zaglądnąć na następujące strony lub portale internetowe:
https://marginallands.eu
https://magic-h2020.eu
https://www.seemla.eu
Podsumowanie
Do gruntów marginalnych zalicza się przede wszystkim areały, które są wyłączone z uprawy ze względu na nieopłacalność ekonomiczną lub fizyczne ograniczenia dla upraw konwencjonalnych. W literaturze, nie ma jednak zgodności, co do tego, jak określić grunty, które są marginalne dla potrzeb żywnościowych i korzystne dla upraw bioenergetycznych.
Ogólnie rzecz biorąc, grunty marginalne znajdują się na skraju obszarów wykorzystywanych do celów rolniczych lub przemysłowych. Jednym z rodzajów gruntów, które stały się marginalne są lokacje porzucone przez działalność ludzi. Nieużytkowane grunty rolne, pastwiska i opuszczone kopalnie są najczęstszymi przykładami gruntów, które stały się marginalne.
