W sierpniu 2021 roku Prezydent RP podpisał ustawę o inwazyjnych gatunkach obcych (IGO). Dokument określa ramy prawne dotyczące przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się inwazyjnych gatunków obcych w przyrodzie. Nakłada również określone obowiązki na samorządy oraz osoby posiadające rośliny i zwierzęta zaliczone do IGO. Ci ostatni muszą posiadać aktualne zezwolenia.
Czym jest gatunek obcy?
Konwencja o Różnorodności Biologicznej (CBD) z 2002 roku, za obce uznaje takie gatunki, które wskutek działalności człowieka zostały wprowadzone (introdukowane) poza obszar swojego naturalnego występowania. Definicja ta obejmuje zarówno dorosłe osobniki, jak i nasiona, jaja czy larwy oraz niektóre osobniki służące do rozmnażania. Jak widać podstawowe rozróżnienie na gatunki rodzime i obce dotyczy tego, czy ich występowanie na danym obszarze jest wynikiem procesów naturalnych, czy też jest efektem działalności człowieka.
Gatunki inwazyjne stanowią drugie – zaraz po niszczeniu siedlisk – największe zagrożenie dla światowej bioróżnorodności. Inwazyjne gatunki roślin stanowią szczególny problem na obszarach chronionych, bowiem wypierają rodzime gatunki roślin, dla ochrony których utworzono te obszary. Dlatego też inwazje biologiczne obcych gatunków uznawane są obecnie za jedno z największych zagrożeń dla światowej przyrody. Warto jednak pamiętać, że po wprowadzeniu na nowe miejsca, większość obcych gatunków ginie. Tylko nieliczne są w stanie przetrwać, a spośród nich jedynie niewielka część odnosi sukces na tyle duży, że ich obecność staje się problemem.
Skala zjawiska
W 2018 roku opublikowana została lista 66 inwazyjnych gatunków zwierząt i roślin uznanych za stanowiące największe zagrożenie dla bioróżnorodności i ekosystemów w Europie . Wybrano je spośród 329 uznawanych za groźne. Naukowcy nie tylko przeanalizowali dostępne dane, ale także wybrali te gatunki, które powinny być zwalczane w pierwszej kolejności. Wśród roślin w naszym kraju listę otwiera barszcz Sosnowskiego, roślina która od lat spędzą sen z powiek mieszkańcom terenów wiejskich i podmiejskich, bowiem zetknięcie z nią powoduje groźne oparzenia i jest ona bardzo trudna do wyplenienia. Jeśli zaś chodzi o zwierzęta, to wymienia się jenota, norkę amerykańską, szopa pracza czy stonkę kukurydzianą.
Mechanizmy negatywnego wpływu obcych gatunków na rodzimą przyrodę są bardzo różne. Na przykład drapieżnictwo norki amerykańskiej w Polsce skutkuje spadkiem liczby gniazdujących na ziemi ptaków wodno-błotnych. Obce gatunki mogą być też nosicielami groźnych pasożytów, jak chociażby zarażenie populacji polskiego żubra azjatyckim nicieniem. Problem dotyczy też obcych gatunków drzew np. introdukowanie czeremchy amerykańskiej, która okazała się bardzo inwazyjna.
Mapa intruzów
By lepiej poznać wroga, naukowcy z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk z Krakowa na zlecenie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska przeanalizowali 118 gatunków obcych zaobserwowanych w Polsce. Dla każdego z nich została przygotowana ocena stopnia inwazyjności oraz karta informacyjna.
Informacje o rozmieszczeniu IGO na terenie Polski zostały opublikowane na portalu Geoserwis prowadzonym przez GDOŚ. Dane o nowych stanowiskach IGO stanowiących zagrożenie dla Unii czy Polski, po zweryfikowaniu trafią też do Centralnego Rejestru Danych prowadzonego przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska.
Zgodnie z rozporządzeniem UE listy inwazyjnych gatunków obcych (IGO) stanowiących zagrożenie dla Unii Europejskiej określa rozporządzenie Komisji Europejskiej, a listę IGO stanowiących zagrożenie dla Polski rozporządzenie Rady Ministrów.
Plan działania
W ustawie o gatunkach obcych (IGO) zapisano rozwiązania, które mają przyczynić się do eliminacji lub zminimalizowania negatywnego ich wpływu na rodzimą przyrodę, gospodarkę oraz ludzkie zdrowie.
Zgodnie z art. 15, każdy, kto stwierdzi w środowisku obecność IGO, winien niezwłocznie zgłosić ten fakt wójtowi, burmistrzowi albo prezydentowi miasta, właściwemu ze względu na miejsce bytowania IGO w środowisku. Zgłoszenie poza danymi zgłaszającego winno zawierać nazwę „intruza”; liczbę inwazyjnych okazów bądź w przybliżeniu powierzchnię jaką zajmują, miejsce i datę stwierdzenia obecności IGO w środowisku. Informacje winny trafić do jednostki samorządu terytorialnego. Tam odbywa się jego weryfikacja, jeśli potwierdzi się obecność inwazyjnego gatunku w środowisku, to z urzędu gminy trafia do np.: dyrektora parku narodowego – gdy stwierdzono obecności „intruza” na obszarze parku narodowego czy właściwego dyrektora RDOŚ-u.
Poza gminą działania zaradcze w stosunku do inwazyjnych gatunków obcych mogą prowadzić osoby prywatne, prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Jeśli stwierdzą one taką obecność na swojej nieruchomości mają zdecydować, czy zastosują działania zaradcze na własną rękę, czy też zwrócą się z tym do gminy – takie zawiadomienie automatycznie będzie zwalniało podmiot władający z obowiązku przeprowadzenia takich działań.
Obowiązki i kary
Gdy do środowiska zostały uwolnione inwazyjne gatunki obce wydawana jest decyzja nakazująca sprawcy podjęcie działań zaradczych i taką decyzję wydaje RDOŚ. Jeśli nie jest możliwe ustalenie winowajcy, a szkoda dla środowiska mogłaby się okazać nieodwracalna, wówczas działania zaradcze ma prowadzić RDOŚ, dyrektor parku narodowego lub dyrektor urzędu morskiego.
Ustawa wskazuje także na obowiązek posiadania zezwolenia na przetrzymywanie inwazyjnych gatunków obcych (IGO) stwarzających zagrożenie dla Unii. Dotychczasowe zgody wydane na podstawie dawnego art. 120 ustawy o ochronie przyrody wygasną 19 grudnia 2022 r. Dlatego do tego dnia należy: uzyskać zezwolenie na przetrzymywanie IGO i ewentualne inne czynności zakazane albo przekazać IGO podmiotowi, który posiada stosowne zezwolenie lub do azylu dla zwierząt albo unieszkodliwić roślinę lub oddać zwierzę do uśmiercenia przez lekarza weterynarii. Ustawa zakłada też możliwość utworzenia azyli dla zwierząt np. IGO przejętych z przejścia granicznego lub odłowionych ze środowiska.
Jeśli zwierzę domowe było przetrzymywane w celach niekomercyjnych jeszcze przed umieszczeniem tego gatunku na liście IGO stwarzających zagrożenie dla Unii/Polski, możliwe jest uzyskanie zezwolenia na jego dalsze przetrzymywanie. Możliwość uzyskania zezwolenia istnieje do 18 czerwca 2022 r. i do tego dnia należy: złożyć wniosek o wydanie zezwolenia na przetrzymywanie i przemieszczanie/transport zwierzęcia albo przekazać zwierzę podmiotowi posiadającemu stosowne zezwolenie lub do azylu dla zwierząt albo oddać zwierzę do uśmiercenia przez lekarza weterynarii oraz poinformować o tym w terminie 7 dni regionalnego dyrektora ochrony środowiska.
W przypadku gatunków obcych przetrzymywanych w celach komercyjnych, np. w sklepie zoologicznym to w przypadku nabycia go przed 18 grudnia 2021 r. ma prawo bez zezwolenia:
1) do 18 grudnia 2023 r. przetrzymywać lub przemieszczać te rośliny i zwierzęta IGO w celu:
-sprzedaży lub przekazania podmiotom prowadzącym badania naukowe, prowadzącym ochronę ex situ, wykorzystującym IGO do celów medycznych, posiadającym stosowne zezwolenia;
-uśmiercenia zwierzęcia lub unieszkodliwienia rośliny;
2) do 18 grudnia 2022 r. przetrzymywać lub przemieszczać te rośliny i zwierzęta IGO w celu sprzedaży lub przekazania podmiotom do celów niekomercyjnych, posiadającym stosowne zezwolenia na ich przetrzymywanie i przemieszczanie.
Posiadacz zapasu IGO powinien zapewnić przetrzymywanie i przemieszczanie go w obiekcie izolowanym oraz podejmować niezbędne środki w celu uniemożliwienia rozmnażania, rozprzestrzeniania się lub ucieczki IGO.
Jeśli posiadacz zapasu IGO przez 2 lata nie sprzedał lub nie przekazał IGO, to jest zobowiązany poddać zwierzę uśmierceniu zgodnie z zasadami określonymi w ustawie lub roślinę unieszkodliwieniu, w warunkach uniemożliwiających rozprzestrzenienie się tego zwierzęcia lub tej rośliny. Informację o uśmierceniu zwierzęcia lub unieszkodliwieniu rośliny należy przekazać do regionalnego dyrektora ochrony środowiska w terminie 7 dni.
Kto narusza przepisy dotyczące IGO stwarzających zagrożenie dla Unii/Polski popełnia przestępstwo lub wykroczenie i może zostać obciążony administracyjną karą pieniężną do 1 000 000 zł.’
Posiadacze zapasu IGO, którzy nie zastosują się do ww. schematu postępowania podlegać będą także karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5, a gdy sprawca działa nieumyślnie, podlegać będzie grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Z kolei właściciele zwierząt domowych, którzy nie zastosują się do ww. sposobu postępowania, podlegać także będą karze aresztu albo grzywny.
Źródła: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, www.gov.pl GDOŚ.
